"राकट देशा, कणखर देशा, दगडांच्या देशा"
लहानपणी हे बक्कळ वेळा ऐकलंय. बाजूच्यांच्या
आवाजाला 'काय केसभर आवाज तुझा, हाल इकडंन' असल्या ऍटीट्युडने आवाज वाढवत म्हणलं पण
आहे.
लहानपणी कसंलं भारी होतं ना, मोठे-थोरले जे पितात ती कॉफी म्हणजे
कॉफी. उगाच फिल्टर, डबल, कोल्ड आणि तसे अजून १७६० प्रकार माहीतच नव्हते. लोकल ती
लोकल, कसली फास्ट अन कसली स्लो. डोंगरांचं पण तसंच होतं. 'कळसुबाई हे
महाराष्ट्रातले सर्वोच्च शिखर आहे' असं काही वाचलं कि डोळ्यासमोर नेमकं ते
शिखरासारखं काही उभं राहतच नव्हतं. शिखर म्हणजे मंदिराचं शिखर डोक्यात जास्त बसलं
होतं.
मग उगाच इंजिनिअरिंगला आलो आणि ते घडीचे पर्वत, वली पर्वत,
ज्वालामुखीय पर्वत, अग्निजन्य खडक, हिमनद्या, जमिनीची धूप सगळं सगळं कुठंतरी
माथ्यातनं गळून गडप झालं. 'पुढचं पाठ अन् मागचं सपाट' हा प्रकार भयंकर महागात
पडतो.
ट्रेकिंग चालू होऊन २-३ साल उलटले तरी उगाच
लोकांच्या जत्रेला म्होरक्या बनून भटकल्यावर लोकांच्या चंगळपणाचा शीण आला, स्वतः
अपडेट व्हायची भूक कुठंतरी जाणवली. थरावर चढलेले थर उडवत थोडी डोळस भटकंती सुरु
झाली आणि जाणवलं कि अगदी आजही आपल्याला अचंब्याने कोड्यात पाडणारं आपल्याकडे भरपूर
काही आहे. डोंगरयात्रेला अनेक पैलू आहेत. त्यांची साधारण गोळाबेरीज करायची झालीच
तर ती इतिहास, भूगोल, जैवविविधता, लोकजीवन इथवर मांडता येईल. कधीही न थांबणाऱ्या
आणि लाखो वर्षांच्या प्रवासाचा साक्षीदार आहे आपला पश्चिम घाट. त्यानं मानवजीवन
उदयाला येण्याआधीच्या काळापासून स्वतःत सुद्धा होत असलेले अमूलाग्र बदल रिचवीत
वेळेच्या सर्व करामती पाहिल्या आहेत, वेळप्रसंगी तो कोसळला आहे, तर कधी निर्भीडपणे
छाती ताणून उभा राहिला आहे. ह्या सर्व घटनांचा इतिहास, भूगोल, जैवविविधता आणि
लोकजीवन ह्यांवर प्रभाव न दिसावा तर नवल.
आपल्या आवाक्यात मोजायचं झालंच तर पश्चिम घाटाचा
जो भाग आपण पाहतो, तुमच्या-आमच्या दैनंदिन जीवनातला अविभाज्य घटक, ज्यानं आपलं
साधारण जीवन सुजलाम्-सुफलाम् केलं तो म्हणजे सह्याद्री.
'आम्ही ट्रेकर, आम्ही ट्रेकर' म्हणत भटकणारेच नाहीत तर इतर
प्रवासीगणाला पण कधी कधी आश्चर्य झालंच असेल डोंगरांचे अक्राळ-विक्राळ उंच-ठेंगणे
आकार पाहून.
आपण डोंगरदऱ्यात फिरतो, कधी एखाद्या छानशा नैसर्गिक गुहेत, तर कधी
एखाद्या घळीत राहायची वेळ देखील येते, कधी पावसाळ्यात किंवा धुक्यात पुरुषभर गवतात
वाट हरवल्यावर जरा विसावायला, कुडकुडत का होईना दोन घास एकत्र बसून खायला एखादा
सपाट कातळ मिळतो. ही सगळी गंमत सह्याद्रीच्या वैविध्यपूर्ण अशा भौगोलिक रचनेमुळे
आहे.
मुळात डोंगराची रचना आणि आजूबाजूचा परिसर ह्या गोष्टी त्या जागेचा
इतिहास जागवतात. बऱ्याचदा ह्या विशिष्ट रचना आपल्यासाठी वेगळा अनुभव देऊन जातात.
तशात, भटकंतीच्या सोबतीला थोड्याफार अभ्यासाची सांगड घातली की मग तिला डोळस भटकंती
म्हणायला हरकत नाही. ह्या सर्व गोष्टी त्या स्वरूपात येण्यामागे विज्ञान आहे,
ज्याच्या अभ्यासाची मजा काही औरच!
 |
| गडगडा किल्ल्यावरून दिसणारा परिसर |
सुरुवात करायचीच झाली तर लांबलचक पण ठेंगण्या
डोंगररांगा, उंच-ठेंगणे सुळके, छाताड काढून उभे राहिलेले कातळकडे, कमी-अधिक
रुंदी-उंचीच्या बेलाग भिंती ज्यांना आपण डाईक्स ह्या नावानं जास्त चांगलं ओळखतो,
ह्या काही आपल्या परिचयाच्या गोष्टी झाल्या.. मग त्यात नजर टिकत नाही एवढे लांब
सडे, अरुंद घळ्या, नैसर्गिक गुहा, रांजण-खळगेही आलेच.
पसरट डोंगररांगांचं उदाहरण द्यायचं झालं तर उत्तर किंवा
उत्तर-पूर्व महाराष्ट्रात असलेल्या पश्चिम घाटाचा काही भाग योग्य उदाहरण
ठरतं.
साधारण कमी चढ-उताराच्या डोंगररांगा, कुठंतरी एखादं तुलनेत कमी
उंचीचं शिखर. ह्या रांगांचा माथा तसा समतल आणि दूरवर पसरलेला असतो. ह्या प्रकारची
डोंगरयात्रा करायची झालीच तर मराठवाडा आणि पश्चिम महाराष्ट्र ह्यांच्या सीमेवरील
बार्शी, उस्मानाबाद, लातूर, माहुरगड भाग, पूर्व सोडून थोडं उत्तरेकडे सरकलात तर
बीड आणि उस्मानाबाद जिल्ह्याच्या सीमेवरील येरमाळ्याकडील भाग, मग त्यात पार बीड
शहराजवळील बिंदूसारा नदीचं खोरं किंवा येडशी-बार्शी दरम्यानचा रामलिंगचा परिसर
ह्या देखण्या जागा आहेत. नाशिक आणि औरंगाबाद जिल्ह्याच्या जवळचं सांगायचं झालं तर
गौताळा-कन्नड भाग, मग मनमाड-नगरसोलचा अंकाई-टंकाईच्या आसपासचा भाग थेट
औरंगाबादच्या गुहांपर्यंत पसरत जातो. तुलनेने उंची विशेष नसलेल्या, अगदी मंद
उताराच्या ह्या रांगांना भूगोलाच्या भाषेत 'Sills' म्हणतात. थोडक्यात सांगायचं
झालं तर वाहत आलेला लावा पसरला आणि तो पूर्ण थंड होऊपर्यंत एकावर एक जे थर जमले,
त्या ह्या रांगा. आता, जेवढा जास्त वेळ लागला थंड व्हायला त्यावर खडकाचा प्रकार
ठरतो. त्यावरून ह्या सगळ्या भागात भटकलात तर जाणवतं कि बार्शी-येरमाळ्याची ढेकळं
आणि गौताळा किंवा अंकाई-टंकाईच्या आसपासच्या डोंगरांवर मिळणारी दगडं ह्यात फरक
आहे. रंग, आकार, ठिसूळपणा सगळं वेगळं! ठिसूळ खडकांच्या sills असलेल्या भागात
माणसानं कलेच्या भुकेपोटी खोदलेल्या गुहा सापडणं म्हणजे काही तुरळक उदाहरणे सोडली
तर तसं अवघड.
घाटमाथ्यावरून थेट कोकणात कोसळणारे कडे हे एक
सह्याद्रीचं अद्भुत वैशिष्ट्य आहे. एरवी कड्यासारखा कडा म्हणून लहान-मोठे सगळे
टप्पे एकमेकांचे भाऊ-बंधू वाटायचे. थोड्या अभ्यासानंतर वाटून गेलं कि त्यातही
भरपूर विविधता आहे. ती कशी आणि कुठे मांडता येईल असा विचार नक्की डोक्यात आला नसेल
तर नवल.
 |
| महाबळेश्वरच्या आर्थर सीट पॉईंटवरून दिसणारी दरी (P.C. सागर मेहता) |
काही ठिकाणी कोकणकड्यासारखे बेलाग कडे आहेत, तर काही ठिकाणी आर्थर
सीट वरून दिसतात तसे कडे आहेत. दोघात जो फरक आहे तो वाखाणण्याजोगा नक्कीच आहे.
साधारणतः सह्याद्रीत सर्वच ठिकाणी कोकण आणि घाटमाथा यामध्ये ज्या प्रकारचे टप्पे
आढळतात त्याला जगभर डेक्कन ट्रॅप्स असं संबोधलं जातं. एकावर एक असे खडकाचे थर जमून
तयार झालेला घाटमाथा आणि परिणामी दिसणारी खोल दरी. नीट पाहिलं तर हे वेगळे थर
ओळखता पण येतात. कोकणकडा सोडून जरा उजवीकडे म्हणजे नळीच्या वाटेकडे डोकावलं तर असे
थरच्या थर दिसून येतात, किंवा कोळेश्वर, रायरेश्वर, आर्थर सीट, वासोटा, धाकोबा
यांसारख्या ठिकाणी तर हे थर नजरेत पटकन येतात. ह्यांची एक वेगळीच गंमत असते. नजर न
टिकावी एवढी खोल दरी समोर असली तरी ह्यात कुठे न कुठे एका थरावरून दुसऱ्या थरावर
असं करत कोकणातून घाटमाथ्यावर जाणाऱ्या कमी-जास्त कठीण चढणीच्या वाटादेखील आहेत.
ह्या वाटा कधी वरच्या टप्प्यात आडव्या फिरतात आणि कुठे एखादी खिंड किंवा तत्सम लहान
जागा मिळाली की त्यातून माथ्यावर येतात. ह्यातल्या बर्याच वाटांच्या नावात 'पाज',
'सर', 'निसणी' असे शब्द येतात.
याउलट असतात ते थेट कोसळणारे कडे, ज्यांना एक
वेगळं भौगोलिक वैशिष्ट्य म्हणता येईल. कोकणकडा, नाफ्त्याची पश्चिम बाजू, नागफणी,
नानाचा अंगठा, कात्रा आणि करंड्याचा रतनगडाच्या बाजूकडील भाग हे आपल्या परिचयातले
कातळकडे.
ह्या अशा कड्यासोबतच डोंगरयात्रेत माझ्यामते
सर्वात जास्त लक्षवेधक रचना म्हणजे डाईक्स आणि सुळके.
 |
| तेलबैला (P.C. सागर मेहता) |
डाईक्सचं उत्तम उदाहरण
द्यायचं झालं तर मोरोशीचा भैरवगड. कल्याणहून नगरकडे जाताना नाणेघाटनंतर
रस्त्याबाजूचा एक डोंगर लक्ष्य वेधून घेतो. केसात फणी उभी ठेवावी असा त्याचा आकार
आहे, तोच भैरवगडाचा डाईक. त्याचबरोबर डाईक्स म्हणलं कि पदरगड, धोडप किंवा
मावळातल्या तेलबैलाच्या जुळ्या भिंती नजरेसमोर उभ्या राहतात. डाईक्सची अजून
उदाहरणं म्हणजे ब्रम्हगिरीच्या पूर्वेकडे असलेला तळईचा डोंगर, पनवेल-खोपोली
रस्त्यावर मोरबे धरणाजवळचा इर्शाळगड, अंजनेरीच्या पूर्वेकडे असलेला रांजणगिरी,
कांचन्याच्या शेजारचा लेकुरवाळीचा डोंगर, कुंजारगडाच्या बाजूलाच असलेला
कोंबडकडा सुद्धा किरकोळ उंचीचा असला तरी माझ्यामते डाईक्स गटात मोडतो. सरळसोट,
कमी-अधिक लांब, उंच आणि अरुंद. साधारणतः लांबी जास्त आणि रुंदी तुलनेने कमी अशा
रचनेला डाईक म्हणता येईल, आणि सर्वात महत्त्वाचं म्हणजे उंचीची काही अट नाही. मग
जशी रुंदी वाढत जाते, आणि लांबी कमी होत जाते तिथं थोडा गोंधळ उडतो: डाईक कि
सुळका? ह्याच उत्तर दोन्ही पैकी काहीच नाही.
जगभरात ह्या अशा रचनेसाठी 'Butte' अशी एक संज्ञा आहे. ह्यांचं
सर्वात जवळचं उदाहरण द्यायचं झालं तर वांगणीचा चंदेरी, ज्याला आपण सोईस्कररीत्या
सुळका मानतो. चंदेरीसोबतच तुलनेने अपिरिचित उदाहरणं शोधायची झालीच तर त्या यादीत
अंजनेरीच्या दक्षिणेला असलेला कोथळ्याचा डोंगर, घरगड ज्याला आपण गडगडा असंही ओळखतो
त्याच्या बाजूचाच अघेरा डोंगर इत्यादी नाव जोडता येतील. औंधा-पट्टा जोडगोळीतला
औंधा किल्लाही ह्यातलं एक उदाहरण म्हणता येईल. इंद्राईच्या डावीकडे खेटून असलेला
छोटा डोंगर, कांचना आणि कोळधेर ह्यांच्या मध्ये असलेला बाफळ्याचा डोंगर, इखाऱ्याची
वरची शेंडी अशी अजून काही उदाहरणं देता येतील.
ह्यांचं साधारण वैशिष्ट्य असं दिसतं कि लांबी आणि रुंदी ह्या दोन
महत्त्वाच्या बाबींवर तुलना करायची झाली तर डाईक्स पेक्षा हे कमी लांबीचे आणि
जास्त रुंद असतात, बेलाग असल्याने चारही बाजूने शक्यतो कडा किंवा अति तीव्र उतार.
 |
| मोसे खोऱ्यात फिरताना लक्ष्य वाढणारा एक लहानसा सुळका (P.C: प्रिती पटेल) |
आकारात रुंदी कमी कमी होत गेली की जी भौगोलिक
रचना बनते तिला आपण सुळका असं म्हणतो. जीवधन किल्ल्याला खेटून असलेली वानरलिंगी,
बाण, अग्निबाण, मनमाडजवळची हडबीची शेंडी, कर्नाळ्याचा अंगठा, ढाकचा कळकराई,
घरगडसमोरचा डांग्या, माहुलीचा वजीर हे सगळे सुळके आहेत. बोलीभाषेत ह्या अशा
रचनांना 'लिंगी' असंही संबोधलं जातं. कमी-अधिक अवघड श्रेणीच्या अशा ह्या
सुळक्यांवर चढाई करणं हा गेल्या ३-४ दशकांपासून आपल्याकडील एक लोकप्रिय साहसी
क्रीडाप्रकार झाला आहे.
ह्यानंतर सांगायचं झालं तर 'सडा' नावाचा जो प्रकार आहे त्याची दखल
घ्यावीच लागेल. अगदी मोजक्या जागी विविध आकाराच्या दगडांचे सडे आपल्याला
सह्याद्रीत आढळून येतात. असे सडे पार करणं हा दमछाक करणारा प्रताप असला तरी तो एक
वेगळा अनुभव असतो. अशा सड्यांचं उत्तम उदाहरण म्हणजे प्रचितगडाजवळचा सडा, ज्याला
आपण 'प्रचितचा सडा' असं ओळखतो.
असे सडे साधारण त्या भागात भरपूर प्रमाणात आढळतात. पांढरपाणी सडा,
वाल्मिकी सडा, झोळंबी सडा, वागूळ सडा, येंबुळ सडा, दाजीपुर अभयारण्यातला सडा,
जवळचं पाहायचं झालं तर तुलनेने कमी क्षेत्रफळाचा असा सडा धाकोबा किल्ल्याच्याजवळ
आहे. हे सडे निर्माण होण्याचं प्रमुख कारण म्हणजे 'फ्रीझ-थॉ' नावाची एक प्रक्रिया.
अगदी खोलात न शिरता सांगायचं झालं तर ही प्रक्रिया म्हणजे खडकांच्या चिरांमध्ये
पाणी मुरणे आणि ते प्रसरण पावणे, ज्यामुळे खडकाचे तुकडे होणे.
मग नंबर लागेल तो टेबल लँड्सचा. जवळपास सर्वच
दिशेनं फार कमी फरकाने असणाऱ्या कमी-अधिक उंचीच्या भिंती. कुठेतरी त्यात एक भेद
असल्याने वर चढायला वाट. बाकी साधारण विस्तार सपाट!
ह्याला जगभरात 'Mesa' म्हणतात. आपल्या परिसरात ह्याची पुष्कळ नसली
तरी ठळक उदाहरणं आहेत. सातशिरा, सुसेरा (सासऱ्याच्या डोंगर पण नाव आहे ह्याला),
अंजनेरीच्या बाजूलाच त्या मुळेगाव-वाढोली खोऱ्यातला डोंगर अशी काही उदाहरणं आहेत.
पाचगणीचा टेबल लँड तर सर्वज्ञात आहेच. कुलंग आणि मनोहरगडाचा आकार मला तसा ह्या
व्याख्येत बसतो असं वाटतं, पण निर्मितीची प्रक्रिया मला तेवढी ठळक माहित
नसल्यामुळे उगा मी काहीतरी लिहायचं अन् ते नेमकं बाजीरावाची शेंडी अब्दालीला
बांधावी असं काही व्हायला नको, म्हणून काही लिहिणं टाळतो.
वरील प्रकारांव्यतिरिक्त आपल्या भूगोलात अरुंद
दऱ्या किंवा उंच घळी असेही प्रकार आढळतात. अरुंद दरीचं सर्वज्ञात सर्वोत्कृष्ट
उदाहरण म्हणजे रतनगड - घाटघर परिसरातली सांधण व्हॅली. सांधणसारख्याच एक-दोन लहान
नोंदी सोडल्या तर अशी रचना सहसा आढळत नाही.
हा, एस्कार्पमेंट आणि घळ (narrow gorge) ह्यामध्ये गल्लत होऊ शकते
कदाचित, पण ती एका विचारांती टाळता येईल. एस्कार्पमेंटचा आवाका तुलनेने तसा मोठा
असतो आणि पूर्ण असतो, कधीकधी घळी मधल्या पदारात येऊन लुप्त होतात, किंवा साधारणतः
कमी-जास्त प्रमाणात दिशा बदलतात त्यामुळे माथ्यापासून ते तळापर्यंत एकसंध राहिलंच
असं नाही. जवळपास सामान उंचीच्या लांब पसरलेल्या पठाराला मध्ये एखादा अरुंद spur
वरपासून ते खालपर्यंत भेदत असेल तर ती रचना म्हणजे एस्कार्पमेंट. ह्यांचा विचार
करून माझंही जरा तळ्यात-मळ्यातच झालंय मत.
 |
| A typical needle hole in the mountain (P.C. सागर मेहता) |
आपल्या आसपास सर्रास दिसणारा आणखी एक प्रकार
म्हणजे नेढं. कितीही देखणं पण निरुपयोगी वाटलं तरी ह्याची ह्या यादीत नोंद होणं
गरजेचं आहे. मला तर त्याचं खास आकर्षण आहे. काही ठिकाणी नेढ्यामध्ये सहज जाता येतं
तर काही ठिकाणी मात्र खूप कसरत केली तरी ते शक्य होत नाही. एरवी राजगड, रतनगड इथली
नेढी पुष्कळ वेळा पहिली तरी आमची हरिश्चंद्रगडाचं नेढं पाहायची भूक काही मिटेना.
अशक्य उपद्व्याप करत आम्ही नेढ्याच्या पट्ट्यात पोहोचलो खरे पण कारवीच्या जाळ्या
काही पुढे सरकू देईनात. थोडा अभ्यास आणि अनुभव जोडीला घेऊन एक गणित मांडलं कि
नेढ्याला त्याच्या पट्ट्यात जाऊन गाठणं अवघड ठरतं कारण नेढं असतं कातळात, म्हणजे
नेढ्यात जायचं असेल तर एकतर कातळ चढावा लागेल किंवा उतरावा लागेल. मांडलेल्या
गणितानुसार दुसऱ्या दिवशी मुक्काम वाढवून थोडं खालच्या पट्ट्यांतून मार्ग काढत
गेलो. तिथेही अवघड टप्पे लागलेच, पण कशीबशी जाण्याजोगी वाट काढता आली. सरतेशेवटी
३० फुटाचा कातळ चढून नेढ्यात विसावलो त्याचं समाधान आजवर कशात नाही.
महाराष्ट्र आणि सह्याद्रीच्या बाहेर डोकवायचं झालं तर हंपी आणि
बदामी ह्या भागांचा तिथल्या विशेष डोंगर रचनेसाठी उल्लेख करावा वाटतो. ह्या
परिसरात साधारण लालसर-राखाडी रंगाचे, गुळगुळीत, लहान किंवा मोठ-मोठाले दगड
विखुरलेले आढळून येतात. ह्या दगडांना आपण बोल्डर ह्या नावाने जास्त ओळखतो.
 |
| Boulders around Hampi |
हे
दगडही एक वेगळ्या प्रकारची डोंगरसृष्टी आहे. स्थानिकांनी ह्यांचा वापर साहसी
क्रीडा-पर्यटनाच्या विकासाकरिता पुरेपूर केलेला दिसून येतो. या भागात
बोल्डरिंगसारखा लोकप्रिय साहसी क्रीडाप्रकार गेल्या काही दशकांपासून मूळ धरत आहे,
ही त्याचे जमेची बाजू!
डोंगरभटकंती करत असताना ह्या डोंगररचनेचा अभ्यास
करणे ही एक जमेची बाजू ठरते. हा अभ्यास आपल्या सुरक्षिततेसाठी आणि भटकंतीच्या
मनसोक्त आणि संपूर्ण आनंदासाठी कारणीभूत ठरतो. अभ्यासाचा कितीही कंटाळा असला तरी
माझ्यामते ह्या प्रकारचा अभ्यास एखाद्याला नक्कीच भुरळ पाडू शकतो हे मात्र खरंय!
